Ontstaan van het landschap: de Maas
De Maas heeft overduidelijk een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis van de gemeente Cuijk. Het landschap van de regio heeft zich door deze rivier laten vormen en de Maas is van grote invloed geweest op de ontwikkeling van het gebied. Door de ligging aan de rivier had Cuijk een gunstige economische positie. Cuijk heeft waarschijnlijk haar naam te danken aan de Maas; via het Keltische Keukja, wat ‘bocht in de rivier’ betekent. De geschiedenis van de Maas voert ons terug naar miljoenen jaren geleden en loopt door tot op heden. Nog steeds heeft de rivier een belangrijke functie voor de gemeente en is ook het landschap nog constant in beweging.
de Maas, gezien van af de oude kerktoren. foto Hans Peters
Een geologische geschiedenis Zo’n twintig miljoen jaar geleden, tijdens de periode die het Mioceen genoemd wordt, was de Maas nog een kort riviertje dat in het gebied van de huidige Ardennen ontsprong. Door tektoniek, opheffing en verzakking van delen van de aardkorst, is de loop van de rivier veranderd. In vergelijking met andere rivieren heeft de Maas een relatief klein stroomgebied. Oorspronkelijk was het gebied van de Ardennen een hooggebergte maar door erosie van miljoenen jaren is dit afgevlakt tot een golvende vlakte, een zogenaamde schiervlakte. Gedurende de laatste vijf miljoen jaar is het gebied van de Ardennen weer heel langzaam opgeheven.De Maas kon zich door deze nieuwe opheffing als het ware door het gebied heen snijden. Veel van haar stroomgebied verloor de Maas aan de Rijn (onder andere door aftapping van de Moezel), die lager lag en daardoor dus meer kon profiteren van krachtige erosie die door het grotere hoogteverschil werd veroorzaakt. Een rivier is immers altijd geneigd om de snelste weg naar beneden te zoeken.
Twee miljoen jaar geleden mondde de Maas in de buurt van Keulen uit in de Rijn. Maar doordat het gebied van de Ardennen en Zuid-Limburg hoger kwam te liggen kon de loop van de rivier naar het westen verschuiven. Tijdens de voorlaatste ijstijd, het Saalien, is het huidige Maasdal ontstaan. Het landijs bedekte destijds Nederland tot aan Groesbeek. De rivier moest daardoor naar het westen afbuigen bij Cuijk omdat de stuwwal die door het ijs veroorzaakt was in de weg lag. Hier komt dus de befaamde ‘bocht in de rivier’ vandaan. Toen het ijs verdween, zo’n 1,15 miljoen jaar geleden tijdens het Weichselien, heerste er in Nederland een Toendraklimaat. Door schaarse begroeiing tijdens zo’n klimaat kon de rivier veel zand en grind meenemen waardoor de beddingen soms verstopt raakten en er een ‘vlechtend’ patroon ontstond.
rivierterras, illustratie van NaturalisBiodiversity Center, Holland
Toen de temperatuur weer omhoog ging, tijdens het Holoceen, ging de rivier ook weer meanderen.De Maas sneed zich weer uit in zijn eigen puin waardoor de rivier haar huidige vorm kreeg. Die hernieuwde insnijding ontstond door opheffing of verlaging van de zeespiegel. De oude dalbodems, waar de Maas vroeger ‘gevlochten’ had, vormden rivierterrassen aan de westzijde van de rivier.Op één van die terrassen werd Cuijk gebouwd.